Bir Metin veya Edebi Eser Nasıl İncelenmeli?

BİR METNİ  OKUMAK ve  İNCELEMEK : Analiz Düzeyleri

Bir şiiri, bir romanı, bir fikir yazısını okurken, anlam bize kendiliğinden gelmez. Okurken, anlamı inşa etmek için metinle (texte) karşılıklı bir konuşmaya, diyaloga gireriz ve ondan bir anlam çıkarırız. Günlük okumalarımızda kendimizi bu anlam denizine pusulasız bırakırız. Böyle bir okumanın sonucunda da hiç de güvenle kullanılamayacak  bazı izlenimler ediniriz. Böyle okumalar gereklidir, ancak yeterli değildir. Okumak, sonuç olarak kendimizi ve dolaylı olarak yurdumuzu inşa etmektir. Ancak güvenilir olmayan malzemelerle onu inşa edemeyiz. Bu okumaların yanında okuma sanatımızı geliştirmek için yönteme dayanan okumalar yapmamız gerekmektedir.  Bilinçli, amaçlı bir okuma için metotlu  bir yol izlemek, metni çeşitli açılardan sorgulamak kaçınılamaz bir görevdir.   Aşağıda bilinçli, amaçlı ve yöntemli okumanın bazı aşamalarını siz okuyucularımızın ilgisine sunuyoruz. Bir metni doğru değerlendirmek için akıl ve yetenek kadar yöntem de gereklidir.   Bundan dolayı METİN ANALİZİ yapacak olan herkesin sunduğumuz okuma aşamalarından yararlanacağını düşünüyoruz. Sunduğumuz plan, Anne-Marie Albisson’un Bakolorya Öğrencileri için hazırladığı bir yazıdan Türkçe’ye uyarlanmıştır.

                                                                                                      

A. OKUMA SÖZLEŞMESİ  (LE PACTE DE LECTURE): Her metin okuyucuyla yapılmış bir sözleşmedir. Bu sözleşmenin iyi anlaşılması için şu noktaların belirlenmesi gerekir:
1. “Dış metin” incelemesi  (PARATEXTE) :
 -Eserin adı, yazar, basım tarihi..... ,
- Metinle ilgili verilen bilgiler, yazarın takdimi.... ,
- Eserin içinde metnin yerinin tespiti ( place et contexte),
- Metnin türünün (genre) belirlenmesi. (Bakınız: Anne-Marie ALBISSON)

2. Metnin maddî niteliklerinin belirlenmesi: Sayfa düzeni  (paragraflar / beyitler kıtalar), baskı nitelikleri.
Bu tespitlerin dikkatlice yapılması oldukça önemlidir: Bu yaklaşım, okuyucunun beklentilerinin belirlenmesini sağlar. Okuyucunun bu bilgileri alıp okumaya başlaması, bir okuma sözleşmesi yapması anlamına gelir. Meselâ, kitabın kapağında bulunan  “Roman” kelimesi yazar ile okur arasında bir sözleşme yaratır. Okuyucu, bu sözleşmeyle bazı beklentiler içine girer.

3. Metnin birinci okunuşu : Metin dikkatle okunarak kavranmaya çalışılır. Anlam problemleri halledilir.

B.  BİLDİRİŞİM (COMMUNICATION)  NESNESİ OLARAK METİN :
1. Bağlam (contexte):
- Metnin hangi şartlarda ve hangi hallerde üretildiğinin araştırılması;
- Metnin  yaratıldığı çevrenin,  muhitin  değerlendirilmesi, metnin ait olduğu devrin diğer eserleri.
Bu konuda önce metinde bulunan bilgilerden yararlanılacaktır.
Ayrıca edebiyat tarihlerinden, bilgi kaynaklarından şu noktaların araştırılması gerekebilir:
 - Tarihî, ideolojik ve sosyal şartlar: politik gelişmeler, düşünce tarihi, gelenekler, toplumsal meseleler...

- Devri içinde YAZAR: Katıldığı çevreler, karşı gruplar, bağlantılar;

- Sanat muhiti: Katıldığı yahut dışında kaldığı edebî akımlar;

- Yazarın biyografisi ile eserleri arasındaki ilişki: Yazarın hayatında eserin rolü, eserin yazılmasına sebep olan olaylar, Eserin yazarın diğer eserleri arasındaki yeri.

2. Dilin Fonksiyonları:

Bilindiği gibi dilin altı görevi, altı fonksiyonu vardır: Bunlar, Jakopson’a göre, ifade etme, etkileme, bilgi verme, algılama, estetik ve üst dil görevleridir. Bu fonksiyonlardan üçü temel fonksiyonlardır: Bunlar ifade etme, etkileme ve bilgi verme fonksiyonlarıdır.  Biz dili kullanırak üç temel iş yaparız: Ya kendimizi ifade ederiz,  ya karşımızdakini ikna etmeye çalışırız, ya da bilgi veririz. “Ben” zamiri dili birinci fonksiyonda, “sen” zamiri  ikinci fonksiyonda, “o” zamiri dili üçüncü fonksiyonda kullandığımızı gösterir. “Ben”li metinler, birer bildirişime davet metni, “sen” zamirli metinler, iş birliğine davet metni, “o” zamirli metinler, dikkate davet metinleridir. Bir metinde bu fonksiyonların birisi kullanılabileceği gibi, karışık olarak hepsi de kullanılabilir.  Söylediklerimizi şöyle bir tabloda toplu olarak gösterebiliriz:

Görev (Fonction)	Yöneldiği nokta	Yöneldiği plan	: Davet
-       (expressive) -       ifade etme	- «ben»	-       (l'affectivité) -       duygu planı	-       (la communication) . -       Bildirişime davet
-       (impressive) -       Etkileme	-  «sen»	-       (l'activité) -       faaliyet planı	-       (la collaboration) -       İş birliğine davet
-       (référentielle) -       bilgi verme	-  «o»	-       (l'intelligence) . -       zihin planı	-       (l'attention) -       dikkate davet

3. SÖZCELEME (L'énonciation):
a. Sözceleme hali (la situation d’énonciation):
Kimlik Tespitleri : Şahıs Belirtileri (Les indices de personne):
- Kim konuşuyor: Konuşan (locuteur) / Kendisini Göstermeyen anlatıcı (narrateur effacé); Konuşan (locuteur) / Kendisini Gösteren anlatıcı  (narrateur présent): Metinde  hangisi söz konusudur?
- Kime karşı konuşuyor : Birey olmayan  dinleyici, birey dinleyici (interlocuteur non individualisé; interlocuteur individualisé).
- Yer, zaman  Belirtileri ( les indices de lieu, de temps): Nerede?, ne zaman?
Bu belirtilerin var olması yahut yok olması, konuşanın hangi sözceleme tipini seçtiğini anlamamızı sağlar : Kişisel sözceleme (énonciation personnelle ( discours)) yahut Tarihsel sözceleme ( énonciation historique).
b. Başkalarının söylemini (discours) içerme halleri:
- Söz söyleyen kişi yahut anlatıcı, kendi söylemi içine başkalarının söylemini alabilir. Bunları tespit etmek gerekir: Doğrudan söylem, dolaylı söylem, dolaylı serbest söylem.
c. Kiplendiriciler (les modalisateurs):
- Konuşanın sözcesi yani söylediği şey karşısında aldığı tavrı ifade eden dil  belirtiledir (les marques): Bunlar objektif metinlerde az,  subjektif metinlerde çoktur.
d. Dil tabakaları (les registres de langue): Dil uygulamada birçok çeşitlemelere sahiptir.
-Kullanılan dil ile temin uygunluğu yahut karşıtlığı araştırılmalıdır.

4. Bakış tarzı (Bakış açısı değil) (Les «façons de voir»): Edebî türler günümüzde gülmeden ağlamaya kadar uzanan bir duygu çizgisi üzerinde  sıralanmaktadır. Buna, metinlerin “tonalite”si de denilmektedir. Metinde bulunan duygu tonu, metne bir bakış tarzı getirir. Bunun da değerlendirilmesi zorunludur.
-  Komik (comique “ironie, humour, burlesque, satire” ), Didaktik (didactique), Epik (épique), Fantastik (fantastique) , Ferik (féerique), Lirik (lyrique), Patetik (pathétique), Polemik (polémique) , Realist (réaliste), Romanesk (romanesque) , Trajik (tragique).

C. METİNLERİN GÖREVLERİ

Metnin görevini ve organizasyonunu metni yazarken seçilen ifade biçimi belirler:
1. Dış seçimler (Les choix externes):
- Tür (Genre) : roman , tiyatro, şiir.
- Nesir / nazım
2. İç seçimler (Les choix internes):
a. Söylem (Discours) / anlatı (Récit):
 Anlatı ağırlıklı  metinler,  bir şahsın başından geçen gerçek yahut hayalî olayların zamana ve mekana bağlı olarak hikâyesidir. Söylem ağırlıklı metinler, düşünce alanında gelişen fikirlerdir.
b. Metin Şekilleri (Séquences textuelles):
Metinler, çizgisel, dairesel, simetrik, aykırı vb. nitelikli olabilir.

D. BİR DİL OLGUSU OLARAK  METİN

 Eser incelemenin en önemli kısmı budur:
Önermeler, iki açıdan incelenir: Gösteren / gösterilen yahut başka bir ifadeyle  işaretleyen / işaretlenen (Signifiant / signifié) ve  seçme ekseni ile sıralama ekseni:

	İŞARETLENEN (SIGNIFIE)	İŞARETLEYEN (SIGNIFIANT)
SEÇME EKSENİ	-METİN ANALİZİ - Analyse textuelle	SES BİLİMİ ANALİZİ - Analyse phonologique
SIRALAMA EKSENİ	-SÖZ DİZİMİ ANALİZİ - Analyse syntaxique	- VEZİN VE TECVİD ANALİZİ - Analyse prosodique et métrique

Bu tablodan metinlerin dört çeşit analize tabi tutulması gerektiği ortaya çıkmaktadır.


I. İŞARETLENENİN  İNCELENMESİ ( GÖSTERİLEN / LE SIGNIFIE) :

1. Seçme ekseni:

a.Sözlük bilimsel Tahlil ( Analyse lexicale):
- Kelime garabetleri (mots isolés): Metinlerde bazen  kural yahut norm dışı  kelimeler kullanıldığı görülür. Metni incelerken bunları tespit etmek ve kullanılış sebeplerini bulmak gerekir. Bunlar, eski kelimeler (archaïsmes),  yeni üretilmiş kelimeler (néologismes) ve özel isimler vb. olabilir.
- Renklendirme (coloration) : soyut / somut, açık (sarih) / kapalı (muğlak) kelimelerin tespiti ve değerlendirilmesi.
- Temel anlam ve yan anlam arın tespiti. Bunlardan birincisi metnin açıklamaya, ikincisi telkine yönelik olduğunu gösterir. 
- Öbekleşmeler (regroupements) : Kelime alanları (champs lexicaux) “ özellikle somut kelimeler”. Anlam bilim ağları (réseaux sémantiques) : Yeni bir anlam düzlemi yaratmak için birçok kelime alanı arasında kurulan ilişkiler “ Bilhassa soyut kelimelerle” .
b. Gramer kategorileri:
Metinde bilhassa anormal bir sıklıkla kullanılan kelime türlerinin tspiti, bize metinle ilgili önemli ip uçları verir: 
- İsimler: İsimlerin art arda kullanılmasından elde edilen tesir.
- Niteleme sıfatları, belirleyiciler.
- Zamirler: Şahıs değiştirmeler.
- Fiiller: hareket / hal .
- Bağlaçlar (connecteurs).
c.Edebî sanatlar ( figures de rhétorique):
- İstiare  (uzatılmışsa alegori), Zaaf-ı suri (litote), Örtmece (edeb-i kelam /euphémisme), mübalağa (hyperbole), karşıtlama (antiphrase), ıtnap (périphrase)...

2. Sıralama ekseni (Axe des combinaisons):

Söz dizimi analizi (Analyse syntaxique):
a. Kelime türlerinin çeşitlenmeleri (variations):
- Fiiller: Zaman, görünüm, kip, çatı, olumlu olumsuz çekimler...
- İsimler: cins, sayı. Bunlar aracılığıyla elde edilen etkiler.
- Sıfatlar.
b. Görevler:
- İsim grupları (groupe nominal): Sıfat (épithète),  Belirleme tümleçleri (complément de détermination), koşuntu  (apposition).
- Fiil grupları :özne, nesne, zarf.
c. Yapı:
- Basit cümleler, birleşik cümleler, isim cümleleri.
- Cümle seçimi (choix des phrases). Yazarın hangi tip cümleleri tercih ettiği araştırılır: Açıklama cümleleri, emir cümleleri, soru cümleleri, ünlem cümleleri (déclarative, impérative, interrogative, exclamative).
- Cümlede kelimelerin düzeni.
-  Cümlelerin düzeni. Cümleler, bağlı (liaison)  yahut yan yana ( juxtaposition) getirilmiş olabilir.
d.Edebî sanatlar ( figures de rhétorique):
- Önyinelem (anaphore), tedric (gradation),  devriklik (inversion), teşbih (comparaison), tezat (antithèse),  alliance de mots(oxymore), chiasme.


II . İŞARETLEYENİN İNCELENMESİ ( GÖSTEREN / LE SIGNIFIANT):

1.Seçme Ekseni  (Axe des choix): Ses Bilimi Analizi (analyse phonologique):
-  Ses birimlerinin (phonèmes ) tekrarıyla elde edilen etkiler:  Alitrasyon (allitération), assonance, rime (harmonie imitative, suggestive: kışkırtıcı)
2. Sıralama ekseni (Axe des combinaisons): Tecvid (prosodie) ve vezin  (métrique).
a. Tecvid analizi (analyse prosodie): Yoğunluk aksanları (accent d’intensité),  titremleme (intonation “mélodie” ), hız (débit “rapidité” ). Noktalama ve metin indisleri (indices textuels).
b. Tecvit elementlerinin düzenli dağılımı: Ritim(rythme), periyod  ( période). Oransızlık, nispetsizlik etkileri.
c. Mısralarda ritim :Aksanların dağılımı ( distribution des accents),  Aksanların yeriyle yaratılan ritim çeşitliliği, ahenk  ( variété du rythme “cadence”)
d. Vezin (la métrique): mısra çeşitleri, kıtalar, ölçülü biçimler, serbest mısralar .

E. METNİN DİĞER METİNLERLE İLİŞKİSİ

1. Metinler  arası ( intertextuelle) İlişkiler: Diğer metinlerin ürünleri ( Varyantlar, alıntılar, (emprunts, citations) , telmih (allusions), aşırmalar, intihaller (plagiats) .
2. Nazire Metinler (hypertextuelle): bir metnin başka bir metinden hareket edilerek yazılması. ( zeyl (suite), nazire ( pastiche) , parodi (parodie).
3. Asıl metne ait olmayan sözceler (enoncés) ( deyimler, ata sözleri, vb...)

F.KÜLTÜR NESNESİ OLARAK METİN  .

1. Metin dışı  (métatextuelle) ilişkiler: Bir metnin diğer bir metinle açıklanması: Tenkid  (critique), Şerh (explication), Yorum (exégèse).
2. Ürünün takdimi (représentation de la production): Yazara has üslûp yahut çağa has üslup .
3. Anlamlandırma düzeyleri (Riche de ses significations): Eserin sözceye bağlı hakikî anlamı, (sens littéral), tarihî anlamı (sens historique), eserin zamanında nasıl anlaşılıp algılandığı, sembolik anlamı.

Anne-Marie ALBİSSON,

Türkçeye Uyarlama: Rıza FİLİZOK - Safiye AKDENİZ